Δημοσιεύτηκε κατά πρώτον στις 20 Μαρτίου 2017

Σεφαρδίτες Εβραίοι και Οθωμανοί Τούρκοι – Μια σχέση αγάπης

από Γιάννης Σιατούφης

Σεφαρδίτες Εβραίοι και Οθωμανοί Τούρκοι – Μια σχέση αγάπης

Γράφει ο Γιάννης Σιατούφης      

          Με τον όρο Σεφαρδίτες Εβραίοι εννοούμε τους ισπανόφωνους Εβραίους πρόσφυγες, που ήρθαν σε περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (π.χ. Θεσσαλονίκη, Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη) τέλη του 15^ου αιώνα εκδιωκόμενοι από την Ισπανία. Ονομάζονται Σεφαρδίμ (στα ελληνικά Σεφαρδίτες) από το εβραϊκό S’faradim, που προέρχεται από το βιβλικό όνομα της Ιβηρικής Χερσονήσου (S’farad). Υπήρχαν όμως στην περιοχή και οι Ρωμανιώτες Εβραίοι, που είναι η πανάρχαια ελληνόφωνη εβραϊκή κοινότητα (π.χ. στα Ιωάννινα).

          Ήταν το έτος 1492 όταν οι βασιλείς της Ισπανίας, Φερδινάνδος και Ισαβέλλα επιβάλλουν στους Εβραίους της χώρας τους να βαπτιστούν χριστιανοί. Όσοι αρνηθούν υποχρεώνονται να εγκαταλείψουν τη χώρα. Λίγα χρόνια αργότερα (το 1497) και ο βασιλιάς της Πορτογαλίας Μανουέλ ο Α΄ προχωρεί στην αναγκαστική βάπτιση των Εβραίων της χώρας του, τους λεγόμενους Μαρράνος. Αυτοί ήταν κρυπτο-εβραίοι που έζησαν για αιώνες με τον φόβο να μην αποκαλυφθεί η κρυφή εβραϊκή πίστη τους και καταλήξουν στην πυρά της Ιεράς Εξέτασης.

          Τα επόμενα χρόνια περίπου 120.000 εξόριστοι Ισπανοεβραίοι, αφού περιπλανήθηκαν σε διάφορες χώρες της Ευρώπης και απελάθηκαν και από αυτές, έγιναν δεκτοί στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Αυτοί μιλούν την ντζιουντέο-ισπανική γλώσσα (ιουδαιοϊσπανική), που ήταν μια μορφή της καστιλλιάνικης γλώσσας, μια αρχαϊκή ισπανική θα λέγαμε με επιρροές από πορτογαλικά, ιταλικά, εβραϊκά, ελληνικά και τουρκικά. Επειδή οι Ρωμανιώτες Εβραίοι, που βρίσκονταν στη βαλκανική χερσόνησο, ήταν ολιγάριθμοι, οι Σεφαρδίτες Εβραίοι «ισπανοποιούν τον εβραϊκό κόσμο των Βαλκανίων και των ακτών του Αιγαίου».

          Οι Σεφαρδίτες είναι οι μόνοι μη μουσουλμανικοί πληθυσμοί που γίνονται Οθωμανοί υπήκοοι με τη θέλησή τους. Μετά από τους συνεχείς διωγμούς από τις χριστιανικές χώρες της Ευρώπης, βρήκαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία το καταφύγιο που τους δέχτηκε με «ανοιχτές αγκάλες». Όπως αναφέρεται στο βιβλίο του Α. Μασσαβέτα για τη Μ. Ασία «οι επίγονοι των ισπανόφωνων Εβραίων διατηρούν τη μνήμη της σωτηρίας και ένα χρέος ευγνωμοσύνης προς το Οθωμανικό κράτος». Μάλιστα, όταν οι Οθωμανοί κατέλαβαν την Παλαιστίνη το 1516, επέτρεψαν σε Εβραίους να κατοικήσουν στις ιερές πόλεις τους όπως ήταν τα Ιεροσόλυμα. Στην τουρκοεβραϊκή παράδοση κυριαρχεί η φράση πως  «ο σουλτάνος, όταν πληροφορήθηκε τα βάσανά μας, μας λυπήθηκε και διέταξε να στείλουν εκατοντάδες γαλέρες να μας παραλάβουν». Ο σουλτάνος Βαγιαζίτ φέρεται να διερωτάται, αν και δεν επιβεβαιώνεται από κάποια πηγή, «γιατί λένε τον Φερδινάνδο σοφό βασιλιά που φτώχυνε το βασίλειό του για να πλουτίσει το δικό μου;».

         Μπορεί οι παραπάνω φράσεις να μην έχουν επιβεβαιωθεί από κάποια ιστορική πηγή, γεγονός όμως είναι ότι οι Οθωμανοί Τούρκοι είδαν στους Εβραίους ένα δραστήριο οικονομικά πληθυσμό, που θα βοηθούσε στην οικονομική ανάπτυξη της τεράστιας αυτοκρατορίας τους.

          Επιπλέον τους έβλεπαν ως έναν λαό απόλυτα έμπιστο, που τα συμφέροντά τους ταυτίζονται με αυτά των Οθωμανών. Αυτό συνέβαινε γιατί και οι Εβραίοι μισούσαν την καθολική Ευρώπη, που τους υποχρέωσε σε διωγμούς και απελάσεις και οι Οθ. Τούρκοι φοβούνται συνεχώς τη δημιουργία μιας σταυροφορίας εναντίον τους από τη χριστιανική Δύση. Έτσι δημιουργείται μια «συμπαράταξη Εβραίων και Οθωμανών».

     Οι Σεφαρδίτες φέρνουν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία καινοτομίες στην παραγωγή, στην οικονομία, στις επιστήμες. Κάποιοι από αυτούς τους νεωτερισμούς ήταν η τυπογραφία, νέοι τρόποι παραγωγής οπλισμού, οι χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες, οι τεχνικές εξόρυξης μετάλλων κ.α. .

       Έτσι χάρη στις ικανότητές τους και στη στήριξη που είχαν από την Πύλη ανεβαίνουν γρήγορα τα σκαλοπάτια της ιεραρχίας και αποκτούν σημαντική πολιτική και οικονομική επιρροή στον εκάστοτε Σουλτάνο. Τραπεζίτες, έμποροι, δραγουμάνοι, φοροεισπράκτορες, διοικητές τελωνείων και του νομισματοκοπείου, σύμβουλοι των Σουλτάνων ήταν Εβραίοι.

    Από το τέλος του 17^ου αιώνα έχουμε τη σταδιακή παρακμή του οθωμανικού εβραϊσμού ακολουθώντας την κρίση που αρχίζει να χτυπά την Αυτοκρατορία, αλλά και εξαιτίας του απομονωτισμού και της εσωστρέφειας που δείχνει η εβραϊκή κοινότητα. Τις θέσεις τους παίρνουν Έλληνες και Αρμένιοι. Αντιδραστικοί ραβίνοι απαγορεύουν κάθε εκπαίδευση πέραν της θρησκευτικής και κάθε καινοτομία, φοβούμενοι την αμφισβήτηση της εξουσίας τους. Τα παραπάνω οδηγούν ένα μεγάλο μέρος της σεφαρδίτικης κοινότητας να ζει σε συνθήκες ακραίας φτώχειας.

      Αυτό όμως αρχίζει να αλλάζει από τον 19^ο αιώνα. Οι Εβραίοι βγαίνουν από τη φτώχεια και την απομόνωση και ανοίγονται ξανά στο εμπόριο με αποτέλεσμα να αρχίσει ένας ανταγωνισμός Ελλήνων και Εβραίων για τα «μικρά επαγγέλματα». Αποτέλεσμα να έχουμε αντισημιτικές εκδηλώσεις. Το σφάξιμο χιλιάδων Εβραίων στην Πελοπόννησο κατά την Ελληνική Επανάσταση, τα «εβραϊκά» στην Κέρκυρα, στη Ζάκυνθο και στην Αθήνα με την υπόθεση του Εβραίου εμπόρου Πασίφικο, που οδήγησε σε διεθνή στρατιωτική επέμβαση είναι κάποια από τα περιστατικά που κάνουν τους Οθωμανούς Εβραίους να πιστεύουν πάλι πως μόνο η οθωμανική εξουσία μπορεί να τους προστατεύσει. Όπως αναφέρει ο Α. Μασαβέτας στο βιβλίο του (σελ. 604), οι Εβραίοι μιλούν για «κοινό πεπρωμένο».

Κάθε φορά που δημιουργείται στα Βαλκάνια νέο κράτος και οι μουσουλμάνοι εγκαταλείπουν την περιοχή, χιλιάδες Εβραίοι τους ακολουθούν. Μάλιστα στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 οι Εβραίοι προσεύχονται στις συναγωγές για τη νίκη των Τούρκων, οργανώνονται συνδρομές και κατατάσσονται εθελοντές. Έλληνες και Αρμένιοι τους θεωρούν συνεργάτες, καταδότες και κατασκόπους των Τούρκων.

       Με τον ερχομό του Εβραϊκού Διαφωτισμού στα τέλη του 19^ου  αιώνα έχουμε τη χειραφέτηση των εβραϊκών πληθυσμών. Η Alliance Israelite Universelle, που είχε έδρα στο Παρίσι, ανοίγει γαλλόφωνα σχολεία στην οθωμανική επικράτεια και συμβάλλει στην πολιτιστική ανάταση των Εβραίων και συνακόλουθα και της οικονομικής άνθισης της κοινότητάς τους.

      Δέχονται με ενθουσιασμό την επανάσταση των Νεότουρκων και της εξαγγελίες για ισότητα και συνταγματική διακυβέρνηση. Μάλιστα δε στήριξαν τους Συμμάχους της Αντάντ, όταν κατέλαβαν την Πόλη την περίοδο 1918-1923 και υποστήριξαν τον Κεμάλ στην αποτυχημένη προσπάθεια των Ελλήνων στη Μ. Ασία.

      Ο διωγμός και η σφαγή, βέβαια, Ελλήνων και Αρμενίων από την περιοχή έστρεψε για πρώτη φορά τον φθόνο των Τούρκων σε αυτούς και οδήγησε σε έξοδο του 40% των Εβραίων στο νέο κράτος του Ισραήλ το 1947.

      Όμως η Τουρκία ήταν η πρώτη μουσουλμανική χώρα που αναγνώρισε το κράτος του Ισραήλ το 1949. Έχουμε συνεργασία των 2 χωρών σε πολιτικό και στρατιωτικό επίπεδο. Οι Εβραίοι θεωρούνται από τους Τούρκους «υποδειγματική μειονότητα σε αντίθεση με τους Ρωμιούς και τους Αρμενίους». Η κοινότητα των Σεφαρδιτών διαφημίζει στη Δύση ότι στην επικράτειά της Τουρκίας δεν υπήρξε αντισημιτισμός, αρνείται την αρμενική γενοκτονία, συμφωνούν στη «μη ύπαρξη Κούρδων» και «στην αρμενική και ελληνική ευθύνη για την πυρπόληση της Σμύρνης το 1922».

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Α. Μασσαβέτας «Κωνσταντινούπολη, η Πόλη των Απόντων», Εκδόσεις Πατάκη, Νοέμβριος 2015.

Β. Τζανακάρης «Δακρυσμένη Μικρασία», Εκδόσεις Μεταίχμιο, Αθήνα 2007.

Α. Μασσαβέτας «Μ. Ασία, το παλίμψηστο της μνήμης», Εκδόσεις Πατάκη, Ιανουάριος 2016.

Εφημερίδα ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΗ ΑΥΓΗ, άρθρο Δ. Κυρτάτα, 16 Φεβρουαρίου 1997.

Εφημερίδα ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΗ ΑΥΓΗ, άρθρο Δ. Κυρτάτα, 23 Μαρτίου 1997.

Α. Κωνσταντακοπούλου, Λαοί, Φυλαί, ΓλώσσαιΔιακρίσεις στα Βαλκάνια τον ύστερο Μεσαίωνα, Ανοχή και Καταστολή στους μέσους χρόνους, Διεθνή Συμπόσια 10, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών, Αθήνα 2002, 327-55

http://eranistis.net/ε