Ρετρό 32.0: Ἡ ἀνάποδη γλῶσσα τοῦ ἀνάποδου κόσμου μέ τή ματιά τοῦ Μάριου Πλωρίτη

1984-2024: Ἐπί 40 χρόνια (και βάλε!) μᾶς μιλοῦν ἀνάποδα

Konstantinos Vathiotis Jan 25

READ IN APP

Γράφει ο Κωνσταντίνος Ι. Βαθιώτης

Σέ ἕνα κείμενο πού δημοσίευσε στίς 8 Ἰανουαρίου 1984 ὁ Μάριος Πλωρίτης μέ τίτλο «ΟΙ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΙΣ» καί ὑπότιτλο «Παραμορφώσεις προσώπων, πραγμάτων καί ὀνομάτων» (To Βήμα, 8.1.1984 = Νέα Πολιτικά [1980-1984] Α΄, ἐκδ. Καστανιώτη, Ἀθήνα 1993, σελ. 299), περιγράφει τόν ἀνάποδο κόσμο, ὅπως ἀποτυπώνεται στήν γλῶσσα μας.

«Οἱ λέξεις ἔφτασαν νά σημαίνουν τό ἀντίθετό τους», σημειώνει στήν εἰσαγωγή τοῦ ἄρθρου του. Εἰδικότερα, πάμπολλες “εὐγενεῖς” καί “εὐχάριστες” λέξεις χρησιμοποιοῦνται κατά κόρον, γιά νά κρύψουν πράξεις καί πράγματα ἐκ διαμέτρου ἀντίθετα μέ τήν ἀρχική ἔννοια πού οἱ λέξεις αὐτές εἶχαν».

Μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα ἀνάποδων σημασιῶν πού ἀναφέρονται ἀπό τόν Πλωρίτη, εἶναι τά ἀκόλουθα:

• εὐνομία ἀντί γιά ἀνομία
• εὐεργεσία ἀντί γιά ἐκμετάλλευση
• εὐταξία ἀντί γιά καταπίεση καί ἀστυνόμευση
• εὐγλωττία ἀντί γιά κούφια καί ἀπατηλή ρητορεία
• εὐθύτητα ἀντί γιά ὑποκρισία
• εὐθύνη καί ὑπευθυνότητα ἀντί γιά ἀνευθυνότητα καί ἀσυγκράτητη ἀσυδοσία.

Φυσικά, ἡ ἀντιστροφή τῶν ἐννοιῶν δέν περιορίζεται σέ λέξεις πού ἔχουν ὡς πρόθημα τό «εὖ», ἀλλά ἐπεκτείνεται σέ ὁλόκληρο τό λεξιλόγιο πολιτικῆς ἤ μή χροιᾶς. Ὅπως χαρακτηριστικά σημειώνει ὁ Πλωρίτης:

εἶναι «κόλπο κοινότατο νά ἀποκαλοῦνται “δημοκρατία”, “ἀνεξαρτησία”, “εἰρηνοφιλία” οἱ πιό στυγνές τυραννίες, οἱ πιό ἰταμές πολεμοκαπηλεῖες».

Στό σημεῖο αὐτό, ὁ Πλωρίτης κάνει τήν σύνδεση μέ τό τριπλό ἐμβληματικό σύνθημα τοῦ ἀνάποδου κόσμου «Ὁ πόλεμος εἶναι εἰρήνη / Ἡ ἐλευθερία εἶναι σκλαβιά / Ἡ ἄγνοια εἶναι δύναμη» πού καταγράφεται «στό φανταστικό 1984 τοῦ Orwell» – ὄχι καί τόσο φανταστικό, ὅπως διευκρινίζει ὁ χαρισματικός ἀρθρογράφος.

Ἀμέσως μετά, ὁ Πλωρίτης προβαίνει σέ μιά ζοφερή διαπίστωση ἀποφθεγματικῆς μορφῆς:

«Αὐτός ὁ ἀκατάσχετος εὐφημισμός καί ἀδίστακτος “εὐπρεπισμός” τῶν πιό δυσάρεστων πραγμάτων μέ τίς πιό εὐάρεστες λεκτικές βιτρίνες ἔχει καταντήσει εὐνουχισμός τῆς γλώσσας καί τῆς σκέψης».

Ἀπό τό κείμενο τοῦ Πλωρίτη δέν θά μποροῦσε, βεβαίως, νά λείπει ἡ ἀναφορά στήν Ἱστορία τοῦ Θουκυδίδου, ὁ ὁποῖος ἦταν ἀπό τούς πρώτους πού περιέγραψαν τόν ἀνάποδο κόσμο μέσα ἀπό τήν ἀντιστροφή τῆς σημασίας τῶν λέξεων. Ἀντιπροσωπευτικότερο ὅλων εἶναι τό ἀκόλουθο χωρίο:

«[οἱ ἀντίπαλοι], γιά νά δικαιωθοῦν, ἀλλάζουν ἀκόμα καί τήν καθιερωμένη σημασία τῶν λέξεων γιά τά πράγματα» (καὶ τὴν εἰωθυῖαν ἀξίωσιν τῶν ὀνομάτων ἐς τὰ ἔργα ἀντήλλαξαν τῇ δικαιώσει)¹.

Τό χωρίο αὐτό μνημονεύει καί ὁ Κυριάκος Πλησής στό ἄρθρο του «Ἡ ἱστορική μνήμη καί ἡ σημασία τῶν λέξεων», γραμμένο γιά τό ἀφιέρωμα πού εἶχε κάνει τό περιοδικό «Εὐθύνη» ὑπό τόν τίτλο «Ἐλευθερία καί Ὁλοκληρωτισμός» μέ ἀφορμή τό «1984» τοῦ Τζώρτζ Ὄργουελ (Δεκ. 1984, τεῦχ. 156, σελ. 600»· = τοῦ ἰδίου, ΜΕΤΑ ΤΗ ΧΡΕΩΚΟΠΙΑ ΤΟΥ ΔΟΓΜΑΤΟΣ, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΣΤΕΡΟΣ, 1992, σελ. 83).

Θουκυδίδεια παραδείγματα σημασιολογικῆς ἀντιστροφῆς εἶναι τά ἑξῆς:

«ἀρετή θεωρεῖται, καί ἀποκαλεῖται, ἡ πανουργία, ἡ ὑπουλότητα, ἡ βία, ἡ ἀπάτη, ἡ ἀνενδοίαστη ὑπηρέτηση τοῦ συμφέροντος. Ἡ ἀστόχαστη ἀποκοτιά περνᾶ γιά παλικαριά ὠφέλιμη στούς (κομματικούς) φίλους […], ἐνῷ ἡ προνοητική ἐπιφύλαξη […] περιφρονεῖται σάν εὔσχημη δειλία […] ἡ σωφροσύνη μυκτηρίζεται σάν πρόσχημα ἀνανδρίας […] καί ἡ στοχαστικότητα γιά ὅλα σαρκάζεται σάν ἀδράνεια σέ ὅλα. Ὅποιος σκαρώνει ραδιουργίες καί πετυχαίνει, ἀναγορεύεται συνετός. Οἱ περισσότεροι προτιμοῦν νά εἶναι ἀχρεῖοι καί νά ἀποκαλοῦνται “ἱκανοί” παρά νά εἶναι ἔντιμοι καί νά ὀνομάζονται “ἀνίκανοι”. Καί ντρέπονται γιά τό δεύτερο, ἐνῶ γιά τό πρῶτο καμαρώνουν […]».

Πιό σημαντικός ἀπό τήν παράθεση τῶν παραδειγμάτων σημασιολογικῆς ἀντιστροφῆς εἶναι ὁ συσχετισμός της μέ τίς ἐπικρατοῦσες συνθῆκες. Ἀπό τόν Θουκυδίδη πληροφορούμαστε ὅτι ἡ ἀνάποδη γλῶσσα εὐδοκιμεῖ σέ ἀτμόσφαιρα πολέμου. Καί ὅπως συμπληρώνει ὁ Πλωρίτης, πρόκειται γιά παθολογία ἑνός πολέμου πού

«δέν ἔπαψε ποτέ νά εἶναι ἐπίκαιρη, ἀφοῦ ἡ οἰκουμένη ζεῖ ἀδιάκοπα σέ ἀτμόσφαιρα πολέμου, κηρυγμένου ἤ ἀκήρυχτου, θερμοῦ ἤ ψυχροῦ, ἐξωτερικοῦ ἤ ἐσωτερικοῦ».

Μέσα σέ ἕνα τέτοιο πολεμικό πλαίσιο κυριαρχεῖ ἡ ἀνηθικότητα καί «ἐπικρατοῦν οἱ πιό ἄγριες ἀντιθέσεις καί ἡ ἀμοιβαία δυσπιστία καί καχυποψία».

Καί πράγματι, τί ἄλλο ἀπό ἀνηθικότητα σημαίνει τό φρικτό ἀναποδογύρισμα τῆς σημασίας τῶν λέξεων; Σέ τί διαφέρει ἀπό ἕναν μασκαρᾶ ὅποιος λέει Α καί ἐννοεῖ non A;

Δέν εἶναι, ἑπομένως, τυχαῖο ὅτι στήν ἐποχή τοῦ «πολέμου» κατά τοῦ ὑγειονομικῆς φύσεως «ἀόρατου ἐχθροῦ» (ξεκίνησε στίς 11.3.2020, ἡμέρα κήρυξης τῆς πανδημίας τοῦ κορωνοϊοῦ), ὅπου μᾶς ἀνάγκασαν νά φορᾶμε μάσκα παντοῦ, οἱ διαχειριστές τῆς πανδημικῆς κρίσης ἐπιδόθηκαν σέ ἕνα πρωτοφανές παραλήρημα σημασιολογικῆς ἀντιστροφῆς μέ σημαία τό ἀνάποδο σύνθημα «γιά τό καλό σας / γιά τήν ἀσφάλειά σας».

Ταυτοχρόνως, ὅλοι ἀνεξαιρέτως οἱ πολῖτες ἀντιμετωπίσθηκαν ὡς ὕποπτοι καί κατ’ ἀκολουθίαν ὑποβιβάσθηκαν σέ μέλη μιᾶς καθολικά καχύποπτης κοινωνίας. Δυστυχῶς, ἡ πολεμική ἀτμόσφαιρα πού μᾶς περιβάλλει δέν εἶναι μόνο ὑγειονομικοῦ ἀλλά καί ἄλλου τύπου: οἰκονομικοῦ, ἐνεργειακοῦ ἤ κλιματικοῦ.

Πάντως, πολεμικό μέτωπο μᾶς λένε, ἐδῶ καί δεκαετίες, ὅτι ἔχουν ἀνοίξει καί κατά τῆς φοροδιαφυγῆς, τῶν ναρκωτικῶν ἤ τῆς τρομοκρατίας, χωρίς φυσικά νά διαφαίνεται κάποιο φῶς στήν ἄκρη τοῦ ἀτελείωτου πολεμικοῦ τοῦνελ.

Πόλεμος παντοῦ, πόλεμος διαρκῶς!

Ἑπομένως, σέ ἕνα τέτοιο πολυπολεμικό φόντο, ἡ σημασιολογική ἀντιστροφή τῶν λέξεων δέν μπορεῖ παρά νά εἶναι ἰσοπεδωτικά κυρίαρχη. Καί ἄρα οἱ πολῖτες πρός τούς ὁποίους ἀπευθύνονται οἱ σατανικοί διαστροφεῖς τῆς γλώσσας δέχονται μιά κολοσσιαίων διαστάσεων ἐπίθεση ἐναντίον τοῦ μυαλοῦ τους, διατρέχοντας τόν πολύ σοβαρό κίνδυνο νά μετατραποῦν σέ φρενοβλαβεῖς, δεδομένου μάλιστα ὅτι σέ ἀνάποδη γλῶσσα μιλοῦν συντονισμένα οἱ διαχειριστές τῶν κρίσεων τῆς κάθε εἰδικότητας, συνεπικουρούμενοι ἀπό λοιπές ἐπιδραστικές προσωπικότητες πού, δίκην δορυφόρων, προσφέρουν τήν ἐπικοινωνιακή ὑποδομή γιά νά ριζώσει στήν συνείδηση τοῦ λαοῦ τό ἀνάποδο σημαινόμενο.

Ἔτσι, ἡ σημασιολογική ἀντιστροφή τῶν λέξεων εἶναι ἕνα ἐπί μέρους ὕπουλο τέχνασμα γιά τήν φρενοβλαβοποίηση (gaslighting) τοῦ συνομιλητῆ ἤ τοῦ ἀκροατῆ. Καί ἐφ’ ὅσον ἡ φρενοβλαβοποίηση εἶναι τεχνική τῆς προπαγάνδας, ὡς τμῆμα αὐτῆς πρέπει νά ἀναγνωρισθεῖ καί ἡ σημασιολογική ἀντιστροφή τῶν λέξεων.

Προπαγανδιστής εἶναι κάθε ἄτομο πού θέλει νά σέ φέρει στά δικά του νερά, νά σέ πείσει νά ἀσπασθεῖς τίς ἰδέες του καί νά τόν ἀκολουθήσεις πιστά στόν δρόμο πού ὑπερηφανεύεται ὅτι ἔχει χαράξει.

Ὁ καλύτερος τρόπος γιά νά πετύχει ὁ προπαγανδιστής τόν σκοπό του εἶναι νά ἀλλάξει τά μυαλά τῶν ὑποψήφιων ἀκολούθων του, ἐνεργῶντας ἔξυπνα. Ἄρα, δέν ἔχει παρά νά ἀλλάξει τίς πινακίδες τοῦ δρόμου, κρατῶντας ἄθικτα τά ὀνόματα τῶν πόλεων καί τῶν χωριῶν, ἀλλά τροποποιῶντας τά βέλη πού δείχνουν τήν κατεύθυνση.

Ὁ ὁδηγός πού διαβάζει τήν ταμπέλα τοῦ προορισμοῦ του δέν θά φθάσει ποτέ σέ αὐτόν, ἄν ἐμπιστευθεῖ ὅτι τό βέλος δείχνει τήν ὀρθή κατεύθυνση. Θά φθάσει, ὅμως, στόν προορισμό πού τόν παρέσυρε ὅποιος πείραξε τήν πινακίδα.

Σημειωτέον ὅτι ὁ Πλωρίτης εἶχε ἀρθρογραφήσει γιά τήν διαστρέβλωση τῆς γλώσσας ἀπό τά τυραννικά καθεστῶτα καί στίς 25 Ἀπριλίου 1976 (Πολιτικά 1975-1976, Δικτατορία καί γλῶσσα, Καταστροφή τοῦ λόγου καί τοῦ Λόγου, σελ. 289 ἐπ.).

Στήν εἰσαγωγή ἐκείνου τοῦ κειμένου του ἔσπευδε νά δώσει τήν ἐξήγηση αὐτοῦ τοῦ πέρα ὡς πέρα «φυσικοῦ φαινομένου»:

«Ἀφοῦ σκοπός καί λειτουργία τῆς γλώσσας εἶναι ἡ συνεννόηση ἀνάμεσα στούς ἀνθρώπους, μέ τήν ἀμοιβαία μετάδοση πληροφοριῶν καί ἐννοιῶν […] κάθε καταπιεστικό καθεστώς ἔχει κάθε λόγο νά συντρίψει ἤ τοὐλάχιστον νά παρεμποδίσει αὐτή τή συνεννόηση, ἀλλοιώνοντας τίς πληροφορίες καί παραποιῶντας τίς ἔννοιες».

Δεδομένου ὅτι οἱ τυραννίες ἐπιδιώκουν τήν ἀπομόνωση τοῦ ἑνός πολίτη ἀπό τόν ἄλλον (τό βιώσαμε αὐτό στό πετσί μας τήν ἐποχή τῶν λοκντάουν), εἶναι ἀπολύτως ἀναμενόμενο νά καταστρέφουν τήν γλῶσσα ὡς ἐπικοινωνιακό ἐργαλεῖο.

Ἅπαξ καί οἱ ἔννοιες χάσουν τό «φυσικό» τους νόημα, ἡ τυραννία ἔρχεται ἀκόμη πιό κοντά στήν ὑλοποίηση τοῦ βασικοῦ στόχου της, πού δέν εἶναι ἄλλος ἀπό τήν μετατροπή τῶν πολιτῶν σέ ὑπάκουους ὑπηκόους, σέ «ἄβουλα ὄργανα τῶν ὀρέξεων τους», μέσῳ τῆς «ἐξαφάνισης τῆς πραγματικότητας», δηλαδή μέσῳ τῆς «ἐξαπάτησης τῶν ἀτόμων καί τοῦ συνόλου».

Αὐτή ἀκριβῶς ἡ ταχυδακτυλουργική ἐξαφάνιση τῆς πραγματικότητας εἶναι τό συστατικό στοιχεῖο τῆς φρενοβλαβοποίησης, ἡ ὁποία, ὡστόσο, ὡς προϋπόθεσή της ἔχει τήν ἔστω μειωμένη ἱκανότητα τοῦ πολίτη νά ἀντιλαμβάνεται τόν βασικό πυρῆνα διάστασης ἀνάμεσα σέ αὐτό πού βλέπει νά συμβαίνει καί σέ ἐκεῖνο πού τοῦ λένε ὅτι συμβαίνει.

Ἡ διαστροφή τῆς γλώσσας, συνεχίζει ὁ Πλωρίτης, «διασφαλίζει τήν κυριαρχία της καί τήν “ἡγεμονία” της. Παραχαράζοντας τό νόημα τῶν λέξεων, παρουσιάζοντας τό ἄσπρο μαῦρο καί τό μαῦρο ἄσπρο (μέ ὅλες τίς ἐνδιάμεσες ἀποχρώσεις), κατασκευάζει μύθους γιά τό παρόν καί τό παρελθόν, πού ὑπηρετοῦν τίς μόνιμες ἤ πρόσκαιρες σκοπιμότητές της».

Ὅποιος διαφθείρει τίς λέξεις, ὅπως ὁ Χίτλερ καί οἱ δικοί μας «Ἰερεμίες τῆς ἐθνικοφροσύνης», καταφέρνει νά ἀνέλθει καί νά γαντζωθεῖ στήν ἐξουσία, ὀρυόμενος «μέ πύρινες καί πλαστές γλῶσσες ὅτι φοβερά ἐγκλήματα ἀπειλοῦσαν τάχα τόν τόπο…», ἐνῷ ἡ πραγματικότητα εἶναι ἐντελῶς ἀνάποδη:

ἐκεῖνοι πού καταγγέλλουν τά φοβερά ἐγκλήματα τά ὁποία διαπράττονται ἀπό τούς ἐχθρούς τοῦ λαοῦ εἶναι οἱ πραγματικοί ἐγκληματίες!

Ἀκολούθως, ὁ Πλωρίτης περιγράφει τόν ἀνάποδο κόσμο μέσα ἀπό τήν ἀνάποδη γλῶσσα τῆς ἀπριλιανῆς δικτατορίας, ἡ ὁποία ἀντέστρεψε τίς λέξεις καί τίς ἔννοιες:

«ὀνόμαζε “ἀληθῆ δημοκρατίαν” τόν εἰδεχθῆ δεσποτισμό της, καί “ἀναρχίαν” κάθε ἀντίσταση στήν αὐταρχία της, “πατριωτισμόν” τήν ἀσελγῆ ἀρχομανία της καί “ἀνθελληνισμόν” κάθε ἐπίκριση τῆς αὐθαιρεσίας της, “σωτηρίαν τῆς πατρίδος” τήν ληστρική προδοσία της καί “προδοσίαν” κάθε προσπάθεια διάσωσης ἀπό τήν προδοτική ληστρικότητά της».

Ἐν συνεχείᾳ, ὁ ἀρθρογράφος, μαεστρικός ἀκτινογράφος τοῦ γλωσσανάποδου κόσμου, ἐπικαλεῖται τήν λέξη-κλειδί πού μᾶς βοηθεῖ νά ἐπικεντρωθοῦμε στό ὑπερόπλο τῶν τυραννικῶν καθεστώτων. Πρόκειται, βεβαίως, γιά τήν προπαγάνδα, ἡ ὁποία κατατείνει ἀκριβῶς στό «νά διαστρέψει σέ τέτoιο σημεῖο τίς λέξεις, ὥστε νά σημαίνουν τό ἀντίθετο ἀπό τό λογικό περιεχόμενό τους. Τά ἐπιτεύγματα τοῦ Goebbels, στόν τομέα αὐτόν, ἔχουν μείνει θρυλικά – ὅσο κωμικά καί ἐμετικά ἦταν τά ἀποφθέγματα τῶν ἀπριλιανῶν πιστῶν του καί πιθηκιστῶν του».

Σέ αὐτό τό κείμενό του, πέραν τῆς ἀναφορᾶς στό ὀργουελικό ἀνάποδο τρίπτυχο «ὁ πόλεμος εἶναι εἰρήνη κ.λπ.», ὁ Πλωρίτης ἐπικαλεῖται καί τίς μάγισσες τοῦ Μάκβεθ πού στριγκλίζουν τό ἀνάποδο σύνθημα:

«τό ὡραῖο εἶναι ἄσχημο, τό ἄσχημο ὡραῖο».

«Ἔτσι καί οἱ «μάγοι» τῆς τυραννίας», συμπληρώνει ὁ ἀρθρογράφος, «μοχθοῦν νά κάνουν τήν ἀλήθεια ψέμα, τό ψέμα ἀλήθεια». Ὅπως, ὅμως, στό κείμενο τοῦ 1984, ἔτσι καί σέ αὐτό τοῦ 1976, ὁ Πλωρίτης ἀναδεικνύει μέ ἐνάργεια τόν ἀπώτερο σκοπό τῆς γλωσσικῆς διαστροφῆς πού δέν εἶναι ἄλλος ἀπό τόν ἀφανισμό τῆς σκέψης μέσα ἀπό τόν ἀφανισμό τῆς γλώσσας:

«Ὅταν οἱ λέξεις παύουν νά ἔχουν πραγματικό περιεχόμενο, ἀδειάζει τό περιεχόμενο καί ἡ σκέψη. Ὅταν οἱ λέξεις χάνουν τή στερεότητα καί τό ἀντίκρισμά τους, τότε νερουλιάζει καί ἡ σκέψη, ἀφοῦ δέν ἔχει ποῦ νά στηριχτεῖ. Ὅταν ἡ ἴδια λέξη μπορεῖ νά σημαίνει καί “μέρα” καί “νύχτα” (ἀνάλογα μέ τό κέφι ἐκείνου πού τή χρησιμοποιεῖ καί τήν ἐπιβάλλει), τότε θαμπώνουν καί ἡ ἴδια ἡ μέρα καί ἡ νύχτα, καί καταντοῦν ἕνα ἄχρωμο κενό, μέσα σέ μιά κενή σκέψη».

Ἰδανικό μυθιστορηματικό παράδειγμα ἀφανισμοῦ τῆς σκέψης μέσῳ τοῦ ἀφανισμοῦ τῆς γλώσσας εἶναι φυσικά τό προαναφερθέν δυστοπικό μυθιστόρημα τοῦ Ὄργουελ «1984», γιά τό ὁποῖο ὁ Πλωρίτης κάνει τό ἀκόλουθο σχόλιο:

Τό ὀργουελικό ὁλοκληρωτικό καθεστώς «συνθλίβει τή γλῶσσα, ὥστε ὄχι μόνο ἡ γλῶσσα δέν μπορεῖ νά ἐκφράσει «αἱρετικές» (ἀντικαθεστωτικές) ἰδέες, ἀλλά οὔτε κἄν τό μυαλό δέν μπορεῖ νά σκεφτεῖ “αἱρετικά”. Γιατί σέ ἕνα τέτοιο καθεστώς, τό “πρωταρχικό ἔγκλημα, πού περικλείνει ὅλα τά ἄλλα ἐγκλήματα εἶναι τό Ἔγκλημα τῆς Σκέψης”. Καί γιά νά “παταχθεῖ” αὐτό τό ἔγκλημα, δέν φτάνει ἡ “καταστολή” του, χρειάζεται προπάντων ἡ “πρόληψή” του. “Τό ἔγκλημα τῆς σκέψης” –λέει ὁ ἥρωας τοῦ βιβλίου– “δέν τιμωρεῖται μέ θάνατο. Τό ἔγκλημα τῆς σκέψης εἶναι θάνατος”. Ἀλλά γιά νά θανατωθεῖ ἡ λειτουργία τῆς σκέψης, πρέπει νά νεκρωθεῖ ἡ διατύπωση τῆς σκέψης – ἡ γλῶσσα. Ἤ, ἔστω, νά διαστραφεῖ ἔτσι, ὥστε νά μή μπορεῖ πιά νά διατυπώνει καμία σκέψη, καί ἔτσι νά θανατώσει αὐτή κάθε σκέψη».

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Το ανωτέρω κείμενο δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Ενοριακή Ευλογία», Έτος ΚΒ΄, Νοέμβριος 2023, Τεύχ. 255, σελ. 413.